Sán lá đơn chủ trên cá là bệnh ký sinh trùng phổ biến và nguy hiểm trong nuôi trồng thủy sản nước ngọt. Loài sán này bám vào da, vây hoặc mang cá, gây tổn thương, viêm loét và làm cá suy yếu nhanh chóng. Đặc biệt, sán có thể sinh sản nhanh trong môi trường nuôi mật độ cao hoặc nước kém chất lượng.
Nếu không phát hiện và xử lý kịp thời, bệnh có thể gây chết rải rác đến hàng loạt, làm thiệt hại nghiêm trọng đến kinh tế người nuôi. Bài viết dưới đây Tân Huy Hoàng Group sẽ giúp bạn hiểu rõ về loại sán này, cách phân loại (bao gồm nhóm sán 16–18 móc) và phương pháp điều trị hiệu quả.
Mục Lục
Sán lá đơn chủ trên cá là gì?
Sán lá đơn chủ (Monogenea) là nhóm ký sinh trùng thuộc lớp sán dẹp, có vòng đời đơn giản, không cần vật chủ trung gian. Chúng ký sinh trực tiếp trên cơ thể cá, đặc biệt ở mang, da và vây, hút máu và mô để sinh trưởng.
Đặc điểm của sán lá đơn chủ trên cá là chúng có móc bám chắc chắn ở phần sau cơ thể (opistohaptor), giúp bám vào cá và chống lại dòng nước. Một số loài có 16–18 móc, là dấu hiệu nhận dạng đặc trưng, đặc biệt ở các loài như Dactylogyrus spp.
Phân loại sán lá đơn chủ thường gặp
Dựa vào vị trí ký sinh và đặc điểm hình thái, sán lá đơn chủ được phân thành 2 nhóm chính:
Sán đơn chủ ký sinh ở mang (Monogenea branchialis)
- Loài phổ biến: Dactylogyrus spp.
- Có 16–18 móc ở phần opistohaptor, gồm: 14 móc nhỏ (móc phụ) và 2 móc lớn (móc chính)
- Ký sinh chủ yếu ở mang cá, gây viêm, xuất huyết và làm giảm khả năng hô hấp.
- Dễ gặp ở cá giống hoặc cá nuôi trong môi trường ao kém vệ sinh.
Sán đơn chủ ký sinh ở da (Monogenea cutaneous)
- Loài phổ biến: Gyrodactylus spp.
- Có số móc ít hơn, thường 2 móc lớn đặc trưng
- Ký sinh ở da, vây, thân cá
- Gây sạm màu, tróc vảy, khiến cá ngứa ngáy và cọ mình vào đáy ao hoặc thành bể.
Loài cá nào dễ nhiễm sán lá đơn chủ nhất
Sán lá đơn chủ trên cá xuất hiện ở nhiều loài cá nước ngọt như:
- Cá rô phi, cá chép, cá mè, cá trắm cỏ
- Cá tra, cá basa
- Cá lóc, cá trôi
- Cá giống, cá bột dễ nhiễm hơn do da và mang mỏng, sức đề kháng yếu.
Triệu chứng nhiễm sán lá đơn chủ trên cá
Biểu hiện bên ngoài:
- Cá thở gấp, ngoi đầu lên mặt nước thường xuyên.
- Mang sưng đỏ, tiết nhiều nhớt, đôi khi rách nát.
- Da cá xù vảy, xuất huyết nhẹ, vùng vây bị tổn thương.
Hành vi:
- Cá cọ mình vào đáy ao, giảm ăn, bơi lờ đờ.
- Tách đàn, chết rải rác – đặc biệt khi kết hợp với nhiễm trùng thứ phát (vi khuẩn, nấm).
Xem thêm: Trùng quả dưa ở cá
Nguyên nhân gây bệnh sán lá đơn chủ trên cá
- Mật độ nuôi cao, quản lý kém, làm cá bị stress.
- Chất lượng nước ao thấp, nhiều hữu cơ, pH không ổn định.
- Không cải tạo ao kỹ giữa các vụ nuôi.
- Cá giống nhiễm bệnh không được xử lý sát trùng trước khi thả.
Cách phòng bệnh sán lá đơn chủ ở cá
- Cải tạo ao cá định kỳ: nạo vét bùn, bón vôi CaO, phơi đáy ao.
- Xử lý cá giống: Tắm cá bằng muối hoặc thuốc tím trước khi thả.
- Quản lý môi trường ao: duy trì DO > 4 mg/l, pH 6.5–7.5.
- Cho ăn đầy đủ dinh dưỡng, bổ sung men tiêu hóa, vitamin C, khoáng vi lượng.
- Tạt chế phẩm sinh học định kỳ để ức chế ký sinh trùng.
Điều trị sán lá đơn chủ trên cá
- Tắm thuốc tím (KMnO₄): 2–3 g/m³ trong 15–20 phút.
- Tắm Formalin (37%): 20–30 ppm trong 30–60 phút, thực hiện 2–3 ngày liên tục.
- Muối ăn (NaCl): dùng 2–3% tắm cá giống trong 5–10 phút.
- Thay nước, vệ sinh ao, giảm mật độ nuôi để hạn chế lây lan.
Chú ý: Không xử lý thuốc khi trời nắng gắt hoặc cá quá yếu.
Sán lá đơn chủ trên cá là bệnh phổ biến nhưng hoàn toàn có thể kiểm soát nếu người nuôi chủ động phòng bệnh, xử lý môi trường và giám sát đàn cá thường xuyên. Phân biệt rõ các nhóm sán (mang, da) và nhận biết đặc điểm như 16–18 móc ở Dactylogyrus spp. sẽ giúp việc điều trị chính xác hơn. Đầu tư vào phòng bệnh sẽ tiết kiệm hơn rất nhiều so với chi phí điều trị khi bệnh đã bùng phát.
